İnsanların kendilerini örgütleme biçimlerinin aslında hayvanlar aleminde pek fazla gibisi yok. “Babanın yönetimi” manasına gelen “ataerkillik” sözü, uzun vakittir erkek iktidarının ailede başladığına ve erkeklerin hane reisi olarak gücü babalardan oğullara geçirdiğine dair inanışı yansıtıyor.
Ancak primatlar dünyasında bu durum yok denecek kadar az. New Mexico Üniversitesi’nden antropolog Melissa Emery Thompson’ın da gözlemlediği üzere, primatlarda kuşaklar ortası aile ilgileri babalar değil anneler aracılığıyla düzenleniyor.
İnsanlar ortasında da ataerkillik bütün toplumlarda geçerli üniversal bir tertip değil.
Antropologlar Amerika, Afrika ve Asya’da insanların kuşaklar boyunca annelerinin ailelerine ilişkin olduğu ve mirasın anneden kıza geçtiği en az 160 anasoylu toplum tespit etti.
Bu toplulukların kimilerinde tanrıçalara tapılır ve beşerler hayatları boyunca anne meskenlerinde kalırlar.
Örneğin güneybatı Çin’deki Mosuo erkekleri kendi çocukları yerine kız kardeşlerinin çocuklarını büyütmeye yardım ederler.
Genellikle anasoylu topluluklarda güç ve nüfuz bayanlar ve erkekler ortasında paylaşılır. Gana’daki anasoylu Asante topluluklarında liderlik, ana kraliçe ile onun seçilmesine yardımcı olduğu bir erkek şef ortasında paylaştırılmıştı.
1900 yılında Asante hükümdarı Nana Yaa Asantewaa, ordusunun İngiliz sömürge idaresine karşı isyanına önderlik etmişti.
Çatalhöyük örneği
Tarih öncesinin derinliklerine indikçe, daha çeşitli toplumsal örgütlenme biçimleri görüyoruz. Bir vakitler büyüklüğü ve karmaşıklığıyla dünyanın en eski kenti olarak tanımlanan, günümüz Konya’sında yer alan 9.000 yıllık Çatalhöyük’te, çabucak hemen tüm arkeolojik datalar, insanların hayatında cinsiyetin çok fazla fark yaratmadığı bir yerleşime işaret ediyordu.
2018’e kadar Çatalhöyük Araştırma Projesi’ni yöneten Stanford Üniversitesi’nden arkeolog Ian Hodder’a nazaran, “Arkeologların kazdığı birçok yerde, bayan ve erkeklerin farklı hayatları, farklı yiyecekleri ve farklı diyetleri olduğunu görürsünüz. Fakat Çatalhöyük’te bu türlü bir durum yok.”
Ayrıca bayanlar da görünmez değildi. Çatalhöyük’te ve tarihî olarak tıpkı devirlere denk gelen öteki alanlardaki hafriyatlarda, bugün mahallî arkeoloji müzelerini dolduran çok sayıda bayan figürü ortaya çıkarıldı.
Çatalhöyük buluntusu olarak bugün Ankara’daki Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde sergilenen Oturan Bayan bunların en ünlüsü. Bayanın kollarının altında leopara benzeyen iki kedi vardır ve güya onları evcilleştirmiş üzere dosdoğru ileriye bakmaktadır.
Çatalhöyük’teki görece cinsiyet ayrımı yapmayan ömür şeklinin sonsuza kadar devam etmediği açık. Binlerce yıl boyunca, toplumsal hiyerarşiler günümüz Avrupa, Asya ve Orta Doğu’sunu kapsayan bu geniş bölgeye yavaş yavaş yayıldı.
Binlerce yıl sonra antik Atina üzere kentlerde tüm kültürler bayanların zayıf olduğu, güvenilmemesi gerektiği ve meskene hapsedilmesi gerektiği istikametindeki bayan düşmanı mitler etrafında şekillendi.
Peki bu nasıl oldu, neden kaynaklandı?
Antropologlar ve filozoflar tarımın bayan ve erkek ortasındaki güç istikrarında bir kırılma noktası olup olamayacağını sorguladı
Tarım çok fazla fizikî güç gerektirir. Tarımın başlangıcı tıpkı vakitte insanların hayvanları evcilleştirdiği, sığır üzere mülkler edinmeye başladığı vakittir.
Bu teoriye nazaran, birtakım beşerler başkalarından daha fazla mülk edindikçe seçkin bir katman ortaya çıktı ve bu da erkekleri servetlerinin legal çocuklarına geçeceğinden emin olmalarını sağlayan bir tertip kurmaya itti. Böylelikle bayanların cinsel özgürlüğünü kısıtlamaya başladılar.
Bu teoriyle ilgili sorun, bayanların her vakit tarımda çalışmış olmasıdır. Örneğin eski Yunan ve Roma edebiyatında mısır biçen bayanların tasvirleri ve çoban olarak çalışan genç bayanların kıssaları anlatılır.
Birleşmiş Milletler bilgileri, bugün bile dünyadaki ziraî işgücünün ve düşük gelirli ülkelerdeki küçük ölçekli hayvancılık idaresinin neredeyse yarısını bayanların oluşturduğunu gösteriyor.
Dünyanın her yerinde emekçi sınıfına mensup bayanlar ve köleleştirilmiş bayanlar her vakit ağır el personelliği yapmışlardır.
Ataerkilliğin kökeni açısından daha da kıymetlisi, tarihî datalar, cinsiyete dayalı baskının bariz delilleri ortaya çıkmadan evvel de bitki ve hayvanların evcilleştirildiğini gösteriyor.
Hodder, “Çiftçiliğe başlar başlamaz mülk sahibi olunduğu ve münasebetiyle bayanların mülk olarak denetim edildiği biçimindeki eski fikir katiyen yanlış” diye açıklıyor. Bu bakımdan vakit çizelgeleri örtüşmüyor.
Devletin rolü
Kadınların kategorik olarak erkeklerden farklı muamele gördüğüne dair birinci besbelli işaretler çok daha sonra, antik Mezopotamya’daki birinci devletlerde, günümüz Türkiye, Irak ve Suriye sonlarında bulunan Dicle ve Fırat ırmakları ortasındaki tarihi bölgede ortaya çıkıyor.
Yaklaşık 5 bin yıl evvel, güney Mezopotamya’daki Sümer kenti Uruk’a ilişkin idari tabletler, nüfus ve kaynakların detaylı listelerini tutmak için büyük efor sarf edildiğini gösteriyor.
Araştırmaları erken periyot tarım devletlerine odaklanan Yale Üniversitesi’nden siyaset bilimci ve antropolog James Scott, “İnsan gücü genel olarak gücün anahtarıdır” diyor.
Bu birinci toplumlardaki seçkinler, kendileri için fazla kaynak üretecek ve devleti savunacak, hatta gerekirse savaş vakitlerinde hayatlarını feda edecek, insanlara gereksinim duyuyordu.
Nüfus düzeylerini korumak, aileler üzerinde kaçınılmaz bir baskı oluşturuyordu.
Zamanla genç bayanların giderek daha fazla çocuk, bilhassa de savaşmak üzere yetiştirilecek erkek çocuk sahibi olmaya odaklanmaları bekleniyordu.
Devlet için en değerli şey, herkesin erkek ya da bayan olarak kategorize edildiği halde rolünü oynamasıydı.
Bireysel yetenekler, gereksinimler ya da dilekler kıymetli değildi.
Savaşa gitmek istemeyen genç bir erkekle başarısız olduğu için alay edilebilir; çocuk sahibi olmak istemeyen ya da annelik yapmayan genç bir bayan tabiata alışılmamış olduğu için kınanabilirdi.
Amerikalı tarihçi Gerda Lerner’in belgelediği üzere, o periyoda ilişkin yazılı kayıtlar, bayanların kamusal iş ve liderlik dünyasından yavaş yavaş kaybolduğunu ve anneliğe ve mesken içi emeğe odaklanmak üzere konut içine itildiğini gösteriyor.
Bunun yanı sıra, kız çocuklarının kocalarının aileleriyle birlikte yaşamak üzere büyüdükleri konutu terk etmelerinin beklendiği erkek merkezli evlilik uygulaması da bayanları marjinalleştirdi ve onları kendi meskenlerinde sömürü ve istismara karşı savunmasız hale getirdi.
Zamanla evlilik, bayanları da çocuklar ve köleler üzere kocalarının malı olarak gören katı bir yasal kuruma dönüştü.
Yani tarih ataerkilliğin aileyle değil, birinci devletlerde iktidarı elinde bulunduranlarla başladığına işaret ediyor.
Tepeden gelen talepler aileden aşağı süzülerek en temel insan bağlarında, hatta ebeveynler ve çocukları ortasındaki bağlarda bile kırılmalara yol açtı.
Normalde sevgi ve takviye bağları olması gereken bireyler ortasında güvensizlik tohumları ekti. Beşerler artık kendileri ve kendilerine en yakın olanlar için değil, ataerkil devletin çıkarları için yaşıyordu.
Bugün de Hindistan ve Çin üzere klasik ataerkil ülkelerin bir özelliği erkek çocuk tercihidir ve bu, cinsiyet oranlarının büyük ölçüde çarpıklaşmasına yol açmıştır.
Hindistan’da 2011 yılında yapılan nüfus sayımına nazaran her 100 kız çocuğuna 111 erkek çocuk düşüyor ancak bilgiler, toplumsal normların kız çocukları lehine değişmesiyle bu sayıların güzelleşmekte olduğunu gösteriyor.
Ataerkil evliliklerde bayanların sömürüsü devam ediyor. Milletlerarası Çalışma Örgütü (ILO) bunun en uç versiyonu olan zorla evliliği, 2017 yılında birinci sefer çağdaş köleliğin bir biçimi olarak tanımladı.
2021 varsayımlarına nazaran dünya genelinde zorla evlendirilmiş olan 22 milyon kişi var.
Tıpkı sınıfsal ve ırksal baskının tarihî olarak iktidardakiler tarafından doğalmış üzere yansıtılmasında olduğu üzere, cinsiyetçi nizamının olağan, hatta doğal görünmesini sağlamak ataerkil devletin yol açtığı kalıcı ruhsal hasar oldu.
Bu toplumsal normlar, bayanların kozmik olarak şefkatli ve besleyici olduğu ve erkeklerin doğal olarak şiddet yanlısı ve savaşa uygun olduğu fikri de dahil olmak üzere günümüzün toplumsal cinsiyet klişeleri haline geldi.
Ataerkillik, insanları kasıtlı olarak dar toplumsal cinsiyet rollerine hapsederek yalnızca bayanları değil, pek çok erkeği de dezavantajlı duruma düşürdü. Buradaki niyet yalnızca en zirvedekilere, yani toplumun seçkinlerine hizmet etmekti.
Bu, güvensizliği ve istismarı besleyen çarpık bir sistemdir. Dünyanın dört bir yanındaki toplumsal cinsiyet eşitliği hareketleri, insanların ataerkil toplumlarda yüzyıllardır yaşadığı toplumsal tansiyonun belirtileridir.
Siyaset teorisyeni Anne Philips’in yazdığı üzere, “Biraz talih verilen herkes, eşitlik ve adaleti, eşitsizlik ve adaletsizliğe tercih edecektir”.
Ataerkilliğe karşı uğraş vakit zaman ürkütücü gelse de, insan tabiatında, daha farklı bir hayat süremeyeceğimize dair hiçbir şey yoktur.
Toplumu bu hale getiren insan, onu yine şekillendirebilir.
* Angela Saini bilim konusunda yazan ve dört kitabı olan bir gazeteci. Bu makale, Orwell Mükafatı için kısa listeye giren “The Patriarchs: How Men Came to Rule” isimli son kitabını temel almıştır.
Yorumlar kapalı.