Türkiye’de milliyetçilik yükseliyor mu?

Milliyetçiliğin yükselişi yeni bir olgu mu?

Seçim sonuçlarını BBC Türkçe’ye kıymetlendiren, 2010 yılından beri “Türkiye’nin Eğilimleri” araştırmasını yürüten, Kadir Has Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mustafa Aydın, milliyetçi oylarla ilgili ortada fevkalâde bir durum olmadığı kanısında:

“MHP’yi herkes yüzde 7 civarında beklediği için yüzde 10 civarında alınca birden oylarının çok yükseldi üzere bir algı oluştu. Halbuki MHP geçen seçime oranla 150 bin oy kaybetmiş. DÜZGÜN Parti geçen seçime oranla iki yüz elli bin oy kazanmış. Zafer Partisi de 1,5 milyon oy kazanmış.

“Bir taraftan fazlalaşan seçmen sayısı var, bir taraftan gençlerin yönelmesi var. Çok fevkalâde bir artış değil. Olağan seyrinde ilerliyormuş üzere gözüküyor. Zafer’in oylarının hepsi değil, yarısını milliyetçi kabul edersek de o vakit aslında toplam milliyetçi oylarda, seçmen sayısındaki artışı da dikkate alırsak bir artış yok.”

Kimi uzmanlara nazaran Türkiye’de milliyetçiliğin yükselişi tespiti gerçek fakat bu çok yakın bir vakitte gerçekleşen bir durum değil.

Ankara Enstitüsü’den Hatem Ete ve Sabancı Üniversitesi İstanbul Siyasetler Merkezi’nden Ferhat Kentel’in hazırladığı ve Haziran 2022’de yayımlanan ‘Türkiye’de Milliyetçilik Algısı” araştırması, son yıllarda milliyetçilik üzerine yapılan araştırmalar ortasında yer alıyor.

BBC Türkçe’ye konuşan Ankara Enstitüsü Yöneticisi Hatem Ete, raporla ilgili şunları söylüyor:

“Araştırmamız, bir istikametiyle milliyetçiliğin yükselişini teyit ederken, bir istikametiyle de meşrulaştırıcı tesiri münasebetiyle milliyetçiliğin daima içerik değişimine uğradığını, birçok tutarsız ve çelişik önermelerin sığınağına dönüştüğünü ortaya koymuştu.

“Bugün, araştırmamızın bulgularına dayanarak, kabaca toplumun yarısının milliyetçilikle bağının epeyce güçlü olduğunu, toplumun yaklaşık dörtte birinin de milliyetçiliği tesirli ve manalı bir referans olarak görmediğini söylemek mümkün.”

Bununla birlikte Ete; son seçim sonuçlarını milliyetçiliğin yükselişi üzerinden okumayı yanlış bulduğunu, bir evvelki seçimle kıyaslandığında milliyetçi oylarda bir sayısal yükseliş olmadığını, bunu Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın söylemlerindeki milliyetçilik tonu üzerinden okumayı da yanlışsız bulmadığını savunuyor:

“Bu kanaati (Milliyetçiliğin yükselmesi) besleyen bir öbür dinamik de Erdoğan’ın kampanya boyunca HDP’nin verdiği dayanak üzerinden Kılıçdaroğlu’nu terörle işbirliği yapmakla suçlamasıydı. Erdoğan’ın Kılıçdaroğlu’ndan daha yüksek bir oy oranı elde etmesi, toplumun bu telaffuzdan etkilendiği formunda yorumlanıyor. Bu çok genelleyici ve indirgemeci bir yaklaşım.

“Toplum nitekim bu söyleme ikna olduğu için Erdoğan’a yönelmiş olabilir fakat bu telaffuzdan hiç etkilenmeyip farklı birçok öteki dinamik münasebetiyle da Erdoğan’a yönelmiş olabilir. Hasebiyle Erdoğan’ın aldığı oyu kampanya periyodunda kullandığı telaffuzla ilişkilendirmek gerçek olmadığı üzere, Kılıçdaroğlu’nun HDP ve PKK ile ilişkilendirildiği için beklenenin altında oy aldığını söylemek de hakikat değil. Seçim sonuçlarını, milliyetçiliğin yükselişi üzerinden değil, toplumun inanç ve istikrar talebi üzerinden okumayı daha yanlışsız görüyorum.”

Milliyetçi partiler ne kadar güçlü?

Tamga Türk internet sitesinden muharrir Bahadırhan Dinçaslan, Türkiye’de milliyetçiliğin gidişatına dair yeni tartışmalar yapılmasını savunan bir isim.

“Seküler Milliyetçilik – 21. Yüzyılda Türk Milliyetçiliğinin Teorisi” isimli bir kitabı da bulunan Dinçaslan, toplumda yaşanan dönüşümlere paralel olarak Türkiye’de yeni bir kentli ve seküler milliyetçilik anlayışının geliştiğini, bu bölümün gereksinimlerine şu anda hiçbir milliyetçi partinin tam olarak yanıt üretemediğini savunuyor.

Dinaçslan, “Milliyetçilik dünden bugüne yükselmiş değil, milliyetçilik Türkiye’de epeydir yükselişte” görüşünü savunuyor ve hatta bu yükselişi 1990’lara kadar götürüyor:

“PKK’nın en sert aksiyonlarını yapmaya başlamasıyla bir güvenlikçi taleple milliyetçilik, ‘Ülkücülere bir talih versek mi?’ sorusunu sordurdu. MHP bu furyayla 1999’da iktidar ortağı da oldu. Sonra oyları düşse de son analizde milliyetçilik asla 70’lerde ya da 80’lerde olduğu üzere küçük, marjinal bir hareket olmadı.”

Dinçaslan, günümüzde Meclis’te kendini milliyetçi olarak tanımlayan milletvekili sayısının yüksek olmasına karşın milliyetçiliğin bağımsız bir siyasi aktör olmadığını savunuyor:

“1970’lerde 2-3 milletvekili olan, nicel olarak çok güçlü olmayan bir milliyetçi hareket vardı. Artık nitel olarak güçlü olmayan bir milliyetçilik var. Mecliste şu an kendisine Türk milliyetçisi diyebilecek herhalde 100’ü aşkın milletvekili var. Alparslan Türkeş ve üç milletvekilinin Meclis’te başardığını 100’ü aşkın milletvekiliyle başaramayan, tek başına müstakil olarak yükünü koyamayan bir milliyetçilik var.

“Dolayısıyla evet, milliyetçilik Türk siyasetinde faktör olarak çok tesirli. Bunu da şurada görüyoruz. Kılıçdaroğlu, ‘Türk’ün devleti’ üzere benim de çok hoşuma giden sözler kullanıyor. Tayyip Erdoğan esasen hayli bir müddettir milliyetçi diskurla bir ittifak içerisinde. Bu bir faktör olarak tesirli fakat aktör olarak tesirli değil. Milliyetçilik daima bir yerlere eklemlenmek, bir yerle birlikte hareket etmek zorunda hissediyor kendisini.

“Hiçbiri tek başına müstakil aktör değil. YETERLİ Parti’nin CHP’ye gereksinimi var. Bu alışılmış çift taraflı. MHP ile AKP ortasında bu türlü bir ilgi var. Sinan Oğan da kendini bir tercih yapmak zorunda hissetti. Tuğrul Türkeş’in bu mevzudaki çıkışını manalı buldum. Milliyetçiler neden bir ortada olamıyorlar? Bir ortada olduklarında bir tahminen çarpan tesiriyle neredeyse yüzde 30’luk bir blok oluşturacak bir yapıdan bahsediyoruz.”

Dinçaslan: Reaksiyoner milliyetçiliğin sonu

Dinçaslan, seçim sonuçlarının “reaksiyoner milliyetçilik anlayışının sonu” olarak yorumluyor:

“Türk milliyetçiliğinin son 40 yılında ‘Biz reaksiyoneriz, reaksiyoner olmamak lazım’ diye bir tartışma vardır. Lakin bu tartışmalar pratikte bir şeylere tepki verme gereksiniminden dolayı, hiçbir vakit aksiyonda ya da telaffuzda bir değişikliğe dönüşmedi.

“Ancak artık görünen o ki milliyetçi aktörlerin tamamı, bir çerçeveye sıkışmış durumda, kendisini aşamıyor ve mevcut aktörler de siyasi ömürlerini doldurdu üzere geliyor bana. Bu ömür dolduruşun gerisinden hem seçmende bir arayış uyanır hem de yeni yeni milliyetçi figürler çıkar ve birinci kez bu ortadaki potansiyeli kinetiğe dönüştürecek bir aksiyoner milliyetçilik doğar diye bekliyorum.”

Sinan Oğan’a verilen oylar kilit mi?

Kimi yorumcular, milliyetçiliğin sayısal olarak güçlenip güçlenmemesinin ötesinde siyasetteki tesirinin de seçim periyodunda arttığı görüşünde.

Bunun en göstergelerinden biri olarak Sinan Oğan’ın cumhurbaşkanlığı seçiminin birinci tipinde yüzde 5,17’lik oy alıp 14 Mayıs sonrası yapılan “kilit aday” tartışmalarına neden olması gösteriliyor.

Kimi tahlillerde Sinan Oğan’a oy veren seçmenler milliyetçi seçmen olarak tanımlarken bazılarında ise ortada homojen bir kitlenin olmadığı öne sürülüyor.

Prof. Dr. Mustafa Aydın, Oğan’a oy verenlerin yalnızca milliyetçi seçmenlerden oluşmadığı kanısında:

“Bir reaksiyon oyu vardı. Bu, yüzde 7-8 üzere bir oydu. Bu seçmen iki büyük ittifaka da gitmek istemiyordu. Bu oy aslında bir ay evvel İnce ile Oğan ortasında bölüşülmüştü. İnce’nin çekilmesiyle Oğan’da toplandı. Münasebetiyle bunun yalnızca mülteci aykırısı ya da milliyetçi oylar olduğunu söylemek mümkün değil.

“Burada İnce üzerinden gelen sol ulusalcılar vardı. Yeniden İnce üzerinden ve CHP’den ayrılmış olan daha sert Kemalistler diyebileceğimiz oylar var. Bir ölçü GÜZEL Parti’den gelen milliyetçiler var. Bunlar DÜZGÜN Parti’den, Mart ayındaki rahatsızlıktan sonra ayrılmış olan, nereye gideceklerini bilemeyip buraya gelenler. Tahminen bir ölçü da AKP’den ayrılan, milliyetçiliğe daha yakın fakat muhafazakâr bir küme var. Yüzde 5,17’lik bir oyun bu türlü bir toplama oy olduğunu düşünüyorum..”

Mustafa Aydın, kamuoyunda CET İttifakı’nın ikinci cinste belirleyici olacağı algısının oluştuğunu lakin kendisinin buna katılmadığını belirtiyor:

“Cumhurbaşkanlığı seçiminin birinci cinsinde olayların bu türlü gelişmesi sonucunda ikinci çeşitte CET İttifakı’nın adayının belirleyici olacağı algısı oluştu. Ben bu algının yanlışsız olmadığını düşünüyorum. Millet İttifakı bu anlayışla yola çıkıp çok sert bildirilerle milliyetçi tabana seslenmeye çalıştı.

“O algının oluşması biraz konjonktür ile alakalı. Örneğin HDP kendi adayını çıkartmış olsaydı seçim yeniden ikinci tipe kalacaktı. O vakit anahtar parti olarak o değerlendirilecekti.”

Dinçaslan, Oğan’a oy verenlerin ortak bir vizyonda birleşmek ve Oğan’ı çok beğenmekten fazla birtakım bahislerdeki muhalif partilerin siyasetlerine ve de ortadaki adaylara reaksiyon nedeniyle Oğan’a oy verdiklerini savunuyor ve bu kitleyi “tepkili kitle” olarak tanım ediyor.

Oğan’ın kitlesinin büyük çoğunluğunun muhalif olduğunu ve onların tamamını yanında götürmesinin mümkün olmayacağını savunan Dinçaslan, Zafer Partisi’ne oy veren kitlenin ise var olmaya devam edeceğini öngörüyor:

“Ümit Özdağ tahminen parti olarak daha az oy almış olabilir fakat potansiyel olarak daha verimli bir toprakta hareket ediyor. Bu radikal ve reaksiyonlu kitlenin ben artacağını düşünüyorum. Zira bunları doğuran siyasi sistemler artıyor. Birincisinin Türkiye’deki 50+1 sisteminin getirdiği tatminsizlik. İkincisi de kaçak göçmenler.”

Milliyetçilikle ilgili ne tıp gelişmeler yaşanabilir?

Peki 14 Mayıs’ta ortaya çıkan sonuç ve 28 Mayıs’taki olasılıklar dikkat alındığında seçimler sonrasında milliyetçi partilerin Türkiye siyasetindeki tesiri ne olabilir?

Prof. Dr. Aydın, önümüzdeki devirde Cumhur İttifakı içinde MHP’nin elinin güçlendiği kanısında.

Bahadır Dinçaslan, ÂLÂ Parti’nin 27 Haziran’daki kongresinin çok değerli olduğunu, tabanda “öfkeli genç Türkler” olarak tanım edilen bir kesim olduğunu ve UYGUN Parti’nin şu andaki haliyle bu kitleyi tatmin etmediğini savunuyor.

Hatem Ete ise seçim sonuçlarından bağımsız olarak önümüzdeki devirde milliyetçi telaffuzun siyasette kıymetli bir yer tutacağı kanısında:

“Seçim sonuçları Türkiye’de milliyetçiliğin yükseldiğine işaret etmese de seçimlerden sonra milliyetçi telaffuzun daha da aktif hale geleceğini öngörmek mümkün. Cumhur İttifakı bir müddettir toplumun gündelik hayatında yaşadığı badirelere tahlil üretmekte zorlandıkça beka-güvenlik-güçlü Türkiye eksenli retoriğe sarılıyor.

“Önümüzdeki devirde ekonomik düşüncelerin artma ihtimali de bu telaffuzun dozunun yükseltilmesine yol açacaktır. Son yıllarda, milliyetçilik, bireylerin ve toplumların varoluşsal kaygılarına emniyetli bir sığınak fonksiyonu görüyor. Bu söyleme alternatif olabilecek gerçek bir siyasal telaffuz ve program geliştirilmedikçe, bu türlü bir programı taşıyabilecek muteber takım ve hareketler temayüz etmedikçe milliyetçiliğin bir müddet daha tesirli bir söylemsel enstrüman olarak tedavülde durması beklenebilir.”