Per Bauhn ve Thomas Malm*
Dünya Yaban Hayatı Doğayı Müdafaa Vakfı, İsveç web sitesinde “İklim için güzel olan sizin için de iyidir” diyor.[2] Greenpeace İsveç’e nazaran, Noel sofrasındaki jambon ve köfteleri atlayıp yerine bitki bazlı alternatifler koymalıyız: “Hem daha sağlıklı hem de iklim için daha düzgün.” [3]İsveç Besin Ajansı Genel Müdürü, “daha az besin israf etmemiz ve iklimi korumamız” gerektiğini ekliyor. [4]Ancak bir şeyin “iklim için iyi” olması yahut iklimi “kurtarabileceğimiz” ne manaya geliyor? İsveç Kilisesi, öğretisine “doğanın haklarını” dahil etmeye karar verdi [5] ve İsveç Parlemaentosu’nda Yeşiller Partisi, bu hakların Hükümet Biçimine dahil edilmesini önerdi.[6] Lakin tabiat nasıl yasal bir özne olarak hareket edebilir? İklim ve doğayı ferdî özelliklere ve haklara atfederek, hem çevresel taahhüdü kurgulara bağlama hem de hak kavramının kendisine olan inancı baltalama riski vardır.
Felsefeci Hans Vaihinger, Die Philosophie des Als Ob (1911) adlı kitabında karmaşık olayları anlaşılır kılmak için
Buna bağlı olarak, çeşitli insan faaliyetlerinin iklim için yeterli ya da makus olduğu, “sanki” iklim refahı olan ya da olmayan bir tıp organizmaymış üzere tekraren sav edilmektedir. Fakat iklim, kendisi için bir şeyin düzgün ya da makûs olabileceği bir organizma değildir. İklimin ısınması yahut soğuması beşerler için düzgün yahut berbat olabilir, lakin çağlar boyunca, iklimin kendisi bundan memnun yahut mutsuz olmadan, soğuk ve ılık iklim devirleri gelip geçti.
Aynı halde, hakların öznesi olarak tabiata ait tezler, doğayı “sanki” bizi çevreleyen ve bizim de ilişkin olduğumuz fauna, bitki örtüsü, yer biçimleri ve öteki şeyler için ortak bir terim değil de yaşayan bir insanmış üzere tartışma isteğine tanıklık eder. İklimin ve tabiatın bu halde insanileştirilmesinin altında yatan güdü, elbette ki ekseriyetle insan bireylerine ve insan haklarına atfettiğimiz statüden yararlanma isteğidir. Bununla birlikte, bu tıpkı vakitte bir tıp kavramsal voodoo (büyü) yapmak anlamına gelir.
İnsan ekolojisti Alf Hornborg, insanmerkezciliği terk etme hırsının kolay kolay insanbiçimciliğe ve fetişizme yol açtığına işaret etti. [7] İnsanı dünyanın merkezine koyduğumuz için, bunun yerine doğayı insanlaştırılmış ve hatta büyülü bir biçimde, bir ödüllendirme yahut cezalandırma yeteneğinin taşıyıcısı olarak görüyoruz. Burada tabiat, doğaüstü ile birleşir. “Yaşamakta olduğumuz ve yaşayacağımız iklim felaketlerinin bunun örnekleri” olduğu sonucuna varan gazeteci Sylvia Balac‘a nazaran, “insanlığın bin yıllık baskı ve sömürüsünden sonra tabiatın geri tepmesi pek de şaşırtan değil”.[8]
Doğa ve iklim üzere varlıklar böylelikle fail olarak atanır, yani gayeli davranış kapasitesine sahip olarak görülürler. Burada olan şey, birtakım insanların kendi hedeflerini ve niyetlerini tabiata yansıtmaları, doğayı bir faile ve kendilerini de bu failin hizmetkarları haline getirmeleri, doğayı müdafaa, “yeşil” hayat usulleri, tüketimciliğin reddi vb. üzere kendi maksatlarını oluşturmaları ve bunları tabiatın buyrukları olarak göstermeleridir. Bu yansıtmayı fail yanılgısı (agential fallacy) olarak isimlendirebiliriz, zira bu gerçekte kimin fail olduğuna dair bir yanılgıya dayanmaktadır. Ulusal parkların, ırmakların ve dağların insan faillerin sahip olduklarına benzer haklar sahibi olarak görülmesi gerektiğinin savunulması da bu yanılgı ile ilişkilidir.[9]
Bu kavramsal vodoo (büyü) biçimi, yüksek nitelikli araştırmacılar ve milletlerarası tesirli kuruluşlar ortasında da uygulayıcılar kazanmıştır. Şu anda kelamda eko-pedagoglar tarafından kelamda bilimsel bir temelde vaaz edilen iletiler arasında çeşitliliğin zeki olduğu, ağaçların şefkatli varlıklar olduğu, dünyayı açıklamak yerine “onun müziğini söylememiz” gerektiği ve “insan ötesi”nin seslerini dinlememiz gerektiği ve yalnızca tabiat yasal bir bahis haline geldiğinde, gerekli global sürdürülebilirlik değişikliklerinin uygulanabileceği vardır.[10]
2020’de Lund Üniversitesi’nin işçi mecmuası, araştırmacıların Malmö’deki Moderna Museet’teki sanatkarlarla işbirliğini yazdı.[11] Hedef, “doğayı yoksullaştırmadan, insanın tabiatla birlikte yaşaması için yeni yollar geliştirmek” idi. Şimdiye kadar bu övgüye kıymet görünüyor, lakin birkaç satır sonra planlanan seminerlerden birinin “Ağaçları dinle, çiçeklerle konuş” başlıklı olduğu ortaya çıktı. İsviçreli sanatçı Ursula Biemann, bir sinema belgeselinde Ekvador yağmur ormanlarındaki Kichwa halkına bu slogana nazaran konuşma müsaadesi vermişti. Kichwa’ya nazaran, ekolojik dengeyi koruyan canlıların barınağı olarak kabul edildikleri için muhakkak ormanlık alanlara girmek yasaktı. Maden ve petrol şirketlerinin bu kutsal alanlarda faaliyet göstermelerine geçmişte bu pürüz olmadığı için, tabiatın tecavüze karşı hakları olduğu ülke anayasasına yazılmıştı.
Aynı yazıda ekolojist ve etraf aktivisti Pella Thiel‘in BM’ye bir tabiat hakları beyannamesi hazırlamak için çalıştığından da bahsediliyordu. Thiel’in yerli halkın “her gün tabiata şükretmesinin” fevkalâde olduğunu düşünmesi dikkate kıymetti ve kendisi geri kalanımızın da birebirini yapması gerektiğini ekledi. Ancak kim ya da ne, bu tıp şükran tabirlerinin farkına varabilir ya da şükran eksikliğine içerleyebilir? Karşılık, katiyetle, yalnızca başka insanlardır.
Paradoksal olarak, klasik olarak tabiata karşı ihtimamlı bir yaklaşımla ilişkilendirilen yerli kültürlerin neredeyse hiçbirinin kendi lisanlarında “doğa”ya karşılık gelen bir söz yoktur. İsveççe’de de bu türlü bir sözümüz yoktu, ta ki kentleşmenin ormanları ve çayırlarıyla kırsal bölümleri, yabancı bir ülke, bir tarla üzere göstermeye başladığı bir periyotta, aslen “doğum” manasına gelen Latince natura sözcüğü bilimsel hedeflerle kullanılmaya başlanana kadar. Bu sözcük tabiri caizse ormanları ve çayırları bir şeyler yetiştirmek için bir alandan fazla bir çalışma ya da araştırma alanı olarak gördü. Doğal ki, yerli halk tıpkı ruhlara, yeryüzü tanrıçalarına ve öteki yüksek varlıklara inandığı üzere ekolojik bağlamlar hakkında da bilgi sahibidir, fakat doğayı kainattaki öteki şeylerden ayırmak için özel bir kavram kullanma gereksinimi duymamışlardır. Tabiat, onların tüm ömür dünyası olmuştur. Artık evvelce gelen bir “doğanın hakları” kavrayışına sahip olacakları gerçeği, tiplerin yok oluşu ve yerli halkların ellerinde toprağın ve hayvanların yıkıcı bir halde sömürülmesine dair tarihî ispatlarla da pek uyuşmuyor. Temsilcileri tarafından öne sürülen “doğanın dostları”nın kendi kendini romantikleştiren imajı, akla Rousseau’nun iklim dostu sertifikalarla güncellenen “soylu vahşiler” fikrini getiriyor.
Burada Bolivya’nın BM’den “Yeryüzü Ana” haklarına ait kozmik bir bildirgeyi onaylamasını istediği not edilebilir. Buna nazaran Yeryüzü Ana, hepsi “Yeryüzü Ana’nın uyumlu işleyişi için bir yere sahip olma ve vazifelerini yerine getirme hakkına” sahip olan ortalarında hiçbir ayrım olmayan “organik ve inorganik varlıklar” için geçerli olan “içsel haklara” sahip bir “canlı varlık”tır.[12]
Dünya inkâr edilemez bir formda insan (ve diğer) hayat için bir ön şarttır, lakin bu, dünyanın kendisini canlı bir varlık yapmaz. “İnorganik varlıklar” hakkında konuşmak kendi içinde çelişkilidir – bir varlık, canlı bir şeydir ve münasebetiyle organiktir. Bir de işleyişi genel olarak “uyumlu” olarak görülemeyecek canlılar vardır elbette; örneğin, sıtma parazitlerinin bulaştığı milyonlarca insanı düşünün yahut ren geyiği sineklerinin ren geyiğinde acıya, insanlarda üveit ve glokoma neden olduğunu düşünün. Ahenk argümanı, birtakım çeşitlerin üyelerinin hayatlarının öbür cinslerin üyelerinin vefatına bağlı olduğu, tabiata yerleşik olan çatışmaları görmezden gelir. Tennyson’ın yazdığı üzere tabiat “dişte ve pençede kırmızıdır” ve ahlak, haklar yahut misyonlar umurunda değildir. Tabiat rastgele bir hak kontratı ilan etmez ve bunlara hürmet göstermez. Bu tıp kontratlar beşerler tarafından oluşturulur. Elbette bunlar insan alanının ötesine genişletilebilirler, lakin o vakit bunun nedeni insanların bunu yapmaya karar vermesidir ve çoklukla bu tabiattaki bir şeyin insan hislerine hitap etmesi sonucu olur – buna “Melek Ülkesi deneyimi”, deyin dilerseniz.[13]
Hayvanlara yasal hakların atfedildiği durumlar mutlaka vardır, lakin yasal olarak mümkün olan, makul yahut ahlaki olarak istek edilen ile mecburî olarak birebir değildir. 2011’de bir Ekvador mahkemesi, köpekbalıklarının yasadışı balıkçılıkla ilgili bir davada davacı olmasına müsaade verdiğinde,[14] bu, 1992’de Tanzanya’da özel bir çimenlikte otlayan bir keçinin yargılanmasından[15] daha mantıklı değildi . Köpekbalıkları davayı kazandı fakat zavallı keçi dört gün mahpus yattı.
Çevre hukuku uzmanı David R. Boyd, tabiat ve kişisel ekosistemlerin, şirketler için geçerli olanlarla kıyaslanarak yasal hususlar olarak görülmesi gerektiğini savundu. Temel fikir, yasal varlıkların tanınmasının dünyayı daha yeterli hale getirebileceğidir, fakat kesin görünen tek şey, bunun yapılması halinde avukatlar için iş piyasasının genişleyecek olmasıdır. Haklar argümanı, Pella Thiel tarafından da lisana getiriliyor: “Göllerin değil de şirketlerin hakları olduğunu nitekim savunuyor muyuz?” Thiel, Naturens rättigheter (Doğanın hakları) kitabının önsözünde retorik olarak bunu soruyor. Öyleyse soru “neden bu soruya olumlu cevap vermemeliyiz?” olmalı. Eh, büyük şirketlerin kendileri özne değildir, fakat üyeleri özne olan heyetleri vardır. Bununla birlikte WWF, görünüşe nazaran Thiel’in pozisyonunu paylaştı ve onu 2019’da “doğanın apaçık hakları hakkındaki mesajı” yaydığını savunarak “Yılın Etraf Kahramanları” ortasında atadı. Bu “aşikar” haklar, Thiel tarafından Sveriges Natur‘daki bir makalede daha detaylı olarak açıklanmıştır.[16] Yeni Zelanda’nın Maorileri ortasında Whanganui Irmağı’nın “kişinin bir kesimi olarak algılanması, bir ırmağın söylediklerini dinlemenin mümkün olduğu, beşerden daha fazlasına yönelik kültürel bir hassaslığı yansıtıyor”. “Kendimizi yaşayan bir bütünün kesimleri olarak anlamak ve ölçülebilirin ötesinde tabiatın ne dediğini duymak” için çabalamamız gerektiğini savunan Thiel’e nazaran, bu hassaslık Batı’da büyük ölçüde kayboldu.
Maori kültürel hassaslığı bilhassa sorgulanabilir. Bu kültürel hassaslık, her halükarda, Maori savaşçılarının 1835’te katledip köleleştirdiği Chatham Adaları’nın barışçıl Moriori halkını katiyetle kapsamıyordu. Maoriler hatta daha sonra saldırıyı kendi savaşçı kültürlerine atıfta bulunarak savundu.[17] Fakat, yerli halkların romantikleştirilmesi bir yana, göller, ırmaklar, dağlar ve gibisi tabiat olayları üzerindeki haklar hakkındaki tartışma, aydınlatıcı, netleştirici olmaktan çok mistikleştiricidir.
Haklar, faillerin, paha verdikleri ve başarılı bir biçimde gerçekleştirildiğini görmek istedikleri gayelere sahip olmaları nedeniyle tez ettiği bir şeydir. Bunu başarmak için hayat, özgürlük, sıhhat ve bilgi üzere şeylere erişimleri olmalıdır. Birebir formda tehdit, zorlama, şiddet, yaralama, aldatma, manipülasyon ve öbür hedeflerin gerçekleştirilmesine mahzur olan şeylerden de kaçınmalıdırlar. Bu çeşit gerekli bedeller, faillerin hak taleplerinin objeleri haline gelir, zira failler tarif gereği hareketlerinde başarılı olmak isterler. Öte yandan, hak savları insan dünyasının dışında yapılmaz.
Bir farenin saklandığı deliğin önünde nöbet tutan bir kedinin kesinlikle bir maksadı vardır, fakat avını yakalayıp öldürdüğünde farenin haklarını ihlal etmekle suçlanamaz. İnsan olmayan hayvanların dünyasında “haklar”la ilgili sorular ortaya çıkmaz – orada sadece hayvanların tipine mahsus içgüdülerinden kaynaklanan zorunluluklar geçerlidir: yemek ya da yenilmek, avlanmak ya da avlanmak.
Ve sonra, ırmaklar, dağlar ve göller dünyası bir yana, patates ve havuç dünyasına geçtiğimizde, bulunacak maksatlı bir içgüdü bile yoktur. Beşerler tabiata, hayvanlara ve bitki örtüsüne insani kriterlere nazaran katiyen kıymet atfedebilirler – sıhhatimiz için düzgün olmaları, bakmanın hoş olmaları, onlardan bir şeyler öğrenebileceğimiz vb. Lakin tüm bunlar, elde etmek yahut sahip olmak istediğimiz bir şey için tabiatın, hayvanların ve bitkilerin bizim için sahip olduğu bedellerdir. Bu varlıkların kendilerine haklar atfetmeye başlarsak, kavramsal vodoo (büyü) yaparız – onları kendi görüntülerimize dönüştürür ve bizimle etkileşime girmelerini bekleriz. Lakin, bu yalnızca bir cins kukla gösterisine dönüşecektir. Irmak, sulak alan yahut iklim mahkemede haklarını savunmak zorunda kaldığında, orada oturup başka insanların önünde davasını savunanın bir insan olduğundan emin olabiliriz, o da daha sonra sadece insanların icat edebileceği ve anlayabileceği argümanlarla ikna edilmelidir. Ve bu diğer türlü olamaz. Ne değerine olursa olsun insan perspektifinden kaçmaya ve onun yerine kurgusal failler koymaya çalışmak yerine, dağların ve göllerin, çitaların ve tukanların hoşluğunu vurgulayarak bu bakış açısını güzelleştirmemiz daha uygun olur. Bu formda, haklara sahip bağımsız bir organizma olarak değil, insan hayatını hem mümkün hem de zevkli kılan etraf olarak doğayı nitekim önemseyebiliriz.
* Per Bauhn, İsveç’teki Linnaeus Üniversitesi’nde emeritus pratik ideoloji profesörüdür.
Thomas Malm, İsveç Lund Üniversitesi’nde biyolog, toplumsal antropoloji doçenti ve insan ekolojisi profesörüdür.
İsveççeden Çeviren: Prof. Dr. Per Bauhn, Linnaeus Üniversitesi ve Doç. Dr. Fatma Fulya Zirve, İstanbul Aydın Üniversitesi
[1] Bu yazı Talih mecmuasında İsveççe olarak yayınlanmıştır , no. 3/2021, s. 6–12.
[2]Doğa için Dünya Yaban Hayatı Fonu, “Bunu yapabilirsin”. https://www.wwf.se/klimat/det-har-kan-du-gora/
[3]Greenpeace, “İklim için yapabileceklerinize dair 5 ipucu”. https://www.greenpeace.org/sweden/nyheter/1949/5-tips-pa-vad-du-kan-gora-for-klimatet/
[4]
[5]Kilise toplantısının tutanakları 2019-11-20. https://www.svenskakyrkan.se/filer/Beslut%20§135%20Studera%20klimatfrågor%20och%20naturens%20rättigether.pdf
[6]Hareket 2019/20:3306, Rebecka LeMoine ve başkaları. (Milletvekili). https://data.riksdagen.se/fil/AC0D8601-DD86-4B86-889B-C77E4F11BBDA
[7]Alf Hornborg, “Nesnelerin dilekleri yoktur: İnsanbiçimciliğin ötesinde bir teknoloji antropolojisine doğru”, American Anthropologist 123: 4 (s. 753–766), 2021.
[8]Sylvia Balac, “Det är åter dags för råttornas hämnd – och vi förtjänar den” [“Yine farelerin intikamının vakti geldi – ve biz bunu hak ediyoruz”], Aftonbladet , 2019-07-19 . https://www.aftonbladet.se/nojesbladet/a/qLVKAz/det-ar-ater-dags-for-rattornas-hamnd–och-vi-fortjanar-den
[9] Bu çeşit argümanların eleştirisi için bkz. Thomas Malm, “Teleologins återkomst – eller Vill gräsmattor verkligen bli vattnade?” [ “Teolojinin dönüşü – yoksa çimler nitekim sulanmak istiyor mu?”], Folkvett 4/2018 (s. 7–34); Thomas Malm, ” Milli Parker Tillerkännas Mänskliga Rättigheter?” [“Milli parklara insan hakları tanınmalı mı?”], Sans 9 (3), 2019 (s. 52–59);” Per Bauhn, Leva fritt och leva väl [Özgür yaşa ve düzgün yaşa], Stockholm: Fri Tanke, 2020, s. 205–212.
[10]Bunlar ve öteki örnekler için bkz. Nikolas Berg, Ingrid Berg ve Martin Hultman, Naturens rättigheter [Nature’s Rights ], Malmö: Roos & Tegnér, 2019.
[11] Jenny Loftrup, “Konstnärer och forskare söker ny etik för människa och natur” [“Sanatçılar ve araştırmacılar insan ve tabiat için yeni etik arıyorlar”], LUM 1/2020, s. 12–13.
[12]Berg ve başkaları, Naturens rattigheter , s. 55.
[13]“Angel Land”, şair ve müzikçi Evert Taube (1890–1976) tarafından bestelenen ve yazılan bir İsveç müziği olan “Änglamark”ın kelamlarını tabir eder.
[14]Berg ve öbürleri, Naturens rattigheter , s. 48.
[15]Jan Bondeson, Lärda grisar och falska sjöjungfrur [ Öğrenilmiş domuzlar ve düzmece deniz kızları ] , Ystad: Kiviksgårdens förlag, 1994, P. 126.
[16]Pella Thiel, “Jämlikt möte med naturen” [“Doğa ile eşit karşılaşma”], Sveriges Natur , 2/2019. https://www.sverigesnatur.org/opinion/jamli k t-mo t e-med-naturen/
[17]Brian Barry, Culture and Equality , Cambridge: Polity Press, 2001, s. 253–254.
Yorumlar kapalı.