Türkiye Cumhuriyeti’nin tapu senedi olarak bedellendirilen Lozan Barış Antlaşmasının imzalanmasının üzerinde tam 100 yıl geçti. Nutuk’ta Lozan süreci için “Yüz yılların hesaplaşmaları görülüyor” değerlendirmesini yapan Mustafa Kemal Atatürk’ün talimatı ile Lozan’a giden heyet pek çok zorlukla uğraş etmek zorunda kaldı. Emperyalist devletler tarafına heyete ‘alçak koltuklar’ uygun görülürken, kapitülasyonlar, azınlık hakları, boğazların denetimi üzere pek çok başlıkta Türk heyetine dayatma yapıldı. Türk heyetine takviye veren Sovyet Rusya Büyükelçisi Vatslav Vorovskiy öldürülürken, Türk Heyetinin Lideri İsmet İnönü de tekraren vefat tehdidi aldı. İki farklı devirde toplam 8 ay süren görüşmeler sonucunda Türkiye isteklerini büyük ölçüde İtilaf Devletleri’ne kabul ettirdi.
‘Türkiye’yi sadece TBMM temsil eder’
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti ordularının Yunan kuvvetlerine karşı elde ettiği zaferin ardından 11 Ekim 1922’de Mudanya Ateşkes Antlaşması imzalanması ile Anadolu’da güçlü bir Türk Devletinin doğmasının yolu açılmıştı. Bu değişen şartlar karşısında Sevr’in tarafı olan İtilaf Devletleri, 28 Ekim 1922’de TBMM Hükümeti’ni 13 Kasım’da Lozan’da toplanacak olan barış konferansına davet etmek zorunda kaldı. Mustafa Kemal Atatürk, “Türkiye Büyük Millet Meclisi ordularının kazandığı kesin zaferin doğal sonucu olmak üzere, Barış Konferansında Türkiye Devleti yalnız ve fakat Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nce temsil olunur” kelamı ile Türkiye’nin toplantıya katılacağını açıkladı.
‘Kapitülasyonlar asla kabul edilemez’ talimatı
2 Kasım 1922’de yapılan delege seçimi ile heyete Dr. İstek Işık ve Hasan Saka, İsmet İnönü de heyet başkanlığına seçildi. Ulusal Mücadele’ devrinde Batı Cephesi Kumandanı olarak Yunan ordularına karşı kesin zaferler elde eden, Mudanya Ateşkes Antlaşması’nda büyük diplomasi muvaffakiyet gösteren İsmet İnönü, görüşmeler için baş temsilci olarak görevlendirildi. İsmet Paşa, Misâk-ı Millî’den taviz verilmemesi konusunda TBMM Hükümeti’nden 14 unsurluk bir talimatname aldı. Talimat ile Misak-ı Milli’yi gerçekleştirmeyi, Türkiye’de bir Ermeni devletinin kurulmasını engellemeyi, kapitülasyonları kaldırmayı, Türkiye ile Yunanistan (Batı Trakya, Ege adaları, nüfus değişimi, savaş tazminatı) ve Türkiye ile Avrupa devletleri ortasındaki problemlerin (ekonomik, siyasal, hukuksal) çözülmesi amaçlandı. Ermeni yurdunun ve kapitülasyonların kabul edilmesi asla taviz verilmeyecek husus olarak dikte edildi.
Türk heyeti yoldayken toplantı ertelendi
Heyet 8 Kasım Perşembe günü Şark Ekspresiyle Sirkeci’den Lozan’a hareket etti. Fakat ayın 12’sinde Lozan’a vardıklarında heyeti makûs bir sürpriz karşılaşmıştı. İngiltere ve İtalya’nın içişleri münasebet gösterilerek konferans 20 Kasım’a ertelendi. İsmet İnönü bu haber üzerine gazetecilere yaptığı açıklamada “Bütün bir milleti ve bütün bir orduyu bilinmeyen bir mütareke halinde tutmak kolay değildir” sözleri ile konferansın biran evvel toplanmasını istedi.
Alçak sandalye krizi
Lozan Barış Konferansı açılış toplantısı, 20 Kasım 1922’de Lozan-Mont Benon gazinosunda saat 15.30’da yapıldı. Salonda bulunan tüm sandalyeler epeyce görkemliyken, Türk heyetine ayrılan sandalye epeyce küçüktü. İsmet İnönü salona hitabını bozmaksızın ‘Nedeni nedir?’ diye sordu. Salonda bulunan temsilciler birebir boyutta öbür bir sandalyenin kalmadığını söylediler. İsmet İnönü “Ziyanı yok, siz sandalyeyi bulunca geri gelirim” diyerek ve salonu terk edip, odasına çekildi. Sandalye krizinin çözülmesinden sonra heyet bu defa de Türkiye’ye salonda Bulgaristan, Romanya ve Sırbistan ortasında yer ayrılmasına itiraz etti. Böylece Türk delegeleri, İngiliz, Fransız, İtalyan delegeleriyle tıpkı masada oturdu. İnönü, İsviçre Cumhurbaşkanın dışında rastgele bir delege konuşma yaparsa kendisinde kesinlikle konuşma yapacağını bildirdi. İngiltere Dışişleri Bakanı Lord Curzon’un konuşması üzerine, ikinci konuşmayı kendisi yaptı. Konuşmasında; Türkiye’nin çektiği ıstırapları ve uğradığı haksızlıkları, Anadolu’ya hücumları, memleketteki büyük tahribatı, ıstırapları belirterek; “Hala bu dakikada bile bir milyondan çok günahsız Türkün, Anadolu ovalarında ve yaylalarında evsiz, ekmeksiz ve serseri üzere dolaştıkları hatırlatmak isterim. Türk ulusu, insan gücünü aşan bu fedakârlıklara katlanmakla, uygar insanlık içinde, esaslı bir yaşama gücüne sahip olanlara mahsus olan varlık ve bağımsızlık haklarıyla, barış, huzur ve çalışkanlık ögesi olarak, büyük bir yer kazanmıştır. TBMM’nin kesin emeli, bu yeri korumak ve güçlendirmektir” kelamları anlattı. Ulusal Mücadele’yi eşitlik, adil bir barış uğraşı olduğunu belirterek, Misak-ı Ulusal ve tam bağımsızlık vurgusu yaptı. İtilaf Devletleri ile yeni Türkiye’nin eşit olduğunu ve birebir kaidelerde barış görüşmelerine katıldığını, hiçbir koşul altında üstünlük kabul etmeyeceğini ısrarla belirtti.
İlk tıpta sonuç çıkmadı
Türk tarafının haklarını arama noktasındaki kararlı duruşu, İtilaf Devletleri temsilcilerinin ise görüşmeleri Sevr koşulları üzerine inşa etmeye çalışmaları ve bilhassa İngiltere’nin ödün vermeyen tavrı yüzünden konferans çıkmaza girdi. Bunun üzerine İngiltere’yi temsil eden Dışişleri Bakanı Lord Curzon toplantıda, İnönü’ye söylediği “Aylardır müzakere ediyoruz. Dilek ettiklerimizden hiçbirini alamıyoruz. Vermiyorsunuz. Anlayış göstermiyorsunuz. Şad değiliz sizden. Ancak ne reddederseniz cebimize atıyoruz. Cebimize saklıyoruz. Memleketiniz haraptır. Yarın gelecekseniz, bunları tamir etmek için, kalkınmak için yardım isteyeceksiniz. O vakit, bu cebime koyduklarımdan her birini, birer birer çıkarıp size vereceğim” sözlerine İsmet İnönü büyük bir kararlılıkla, “Çok emekle bu sonuca varmışızdır. Koşullarımız, milletimize nazaran haklıdır. Bunları ne olursa olsun alacağız. Biz bunları alalım, siz artık verin. Sonra da gelirsek, istediğinizi yapın” yanıtını verdiği tarih sayfalarına kaydoldu. Lord Curzon, 30 Ocak 1923’de, Sevr Antlaşması’nın biraz yumuşatılmış biçimi ile bir barış taslağı sundu. Temel hususlarda tarafların taviz vermeye yanaşmaması ve bilhassa Türk tarafı “Bağımsızlığa aykırı” bulduğu mevzularda ortak bir yerde buluşulmaması nedeniyle konferans, 4 Şubat 1923’te dağıldı.
Türk ordusu teyakkuza geçti
Lozan Konferansının dağılması ile birlikte savaş ihtimali gündeme geldi. Başkomutan Mareşal Mustafa Kemal Paşa, Türk Ordusu’na savaş hazırlıklarının başlamasını emretti ve ordu teyakkuza geçti. İzmir’deki düşman donanmasını çıkarmış ve kapitülasyonların kaldırılmasına yanaşmayan İngiltere ve Fransa’ya ders vermek için İzmir İktisat Kongresi’ni düzenlendi. Sovyetler Birliği, tekrar savaş çıkarsa bu sefer, Türkiye’nin yanında savaşa gireceğini ilan etti. Haim Naum Efendi öncülüğündeki azınlık temsilcileri de Türkiye’yi destekleyerek arabulucu oldu. İtilaf Devletleri, yeni bir savaşı ve kendi kamuoyunun reaksiyonunu göze alamadı, barış görüşmelerini tekrar başlatmak için Türkiye’yi Lozan’a davet etti.
Rus Büyükelçiye suikast, İnönü’ye tehdit
23 Nisan 1923’te müzakereler yine başladı. Türk Heyetine en büyük takviye Sovyetler Birliği Heyeti’nden geliyordu. Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanı Georgi Çiçerin ve onun heyetinde yer alan Sovyetler Birliği’nin İtalya Büyükelçisi Vatslav Vorovski sürekli Türk heyeti ile temas içerisindeydi. Çiçerin’in Moskova’ya dönmesinden sonra heyet başkanlığını Vorovski yürüttü. Sovyet Büyükelçi Lozan’da 10 Mayıs 1923’de taarruza uğradı. Tarihçi Dr. Mehmet Perinçek Lozan’da yaşananları şöyle anlattı:
“Lozan’da iki cephe vardı. Birincisi Türkiye’yi paylaşmak isteyen, başını İngiltere’nin çektiği ülkeler, öbür tarafta ise bu paylaşımın amacında olan Türkiye’ydi. Bir de bu tarafa Sovyet Rusya’yı da eklemek gerekiyor. Türkiye’nin paylaşılması projesi, Türkiye topraklarının Sovyetler Birliği’ne karşı bir üst olarak kullanılmasına da yol açacaktı. Büyük Ermenistan, Büyük Kürdistan projeleri, boğazların itilaf devletlerinin işgali altında bulunması Sovyetler Birliği’ni tehdit ediyordu. Sovyetler Birliği de Lozan Türkiye ile birebir cephede olan ülkeler ortasında yer alıyor. Sovyetler Lozan konferansında yalnızca boğazlarla ilgili olan görüşmelere katılmasına müsaade verildi. İtilaf Devletleri tarafından genel görüşmelere katılması kabul edilmedi. Lozan Konferansı’nın en kritik bahislerden birisi olan boğazlar konusunda da Sovyet Rusya iştirak sağlamıştı. Türkiye açısından Sovyetler Birliği’nin katılmasının özel bir kıymeti var. Zira Türkiye’nin karşında büyük devletler vardı. Bunların karşısında Türkiye o tehdidi göğüsleyebilecek milletlerarası ittifaklara gereksinim duyuyordu. Bu ittifakları Kurtuluş Savaşı sırasında Türkiye, Sovyet Rusya ile kurdu. Sovyetler Birliği’nin Türkiye’ye takviyesi büyük bir değer taşır. Sovyetlerin bu dayanağını Lozan’da da aldı. Türkiye’yi yalnız bırakmak için Sovyetlerin bütün Lozan görüşmelerine katılması müsaade verilmedi. Burada görüşmelere Sovyetler Birliği tarafından Dışişleri Halk Komiseri (Dışişleri Bakanı) Çiçerin katıldı. Birde Rusya’nın İtalya’daki temsilcisi Varovsk’ydi görüşmeler katıldı. Lozan’da iki cephe ortasında çatışma konferans sırasında devam etmiyor. Konferansın kulisleri, Lozan Sokakları, Lozan’ın otellerinde yapılan görüşmelerde, art planı konuşuluyor. Çiçerin’ine gönderilen raporları arşivlerde okudum. Burada çok kıymetli görüşmeler yapılıyor. Vorovskiy de burada değerli bir rol oynuyordu. Türkiye’nin kıymetli destekçilerinden birisiydi. Eski bir Beyaz Ordu askeri tarafından Lozan’da öldürüldü. Bu suikast Türkiye’ye karşı da bir ataktı. Hem Türkiye’ye karşı bir gözdağı verilmek istendi hem de Türkiye yalnızlaştırılmaya çalışıldı. Lozan’da yapılan cenaze merasimine İsmet paşa ve tüm Türk Delegasyonu katıldı.”
Türk heyeti bayrağı indirmedi
Lozan görüşmelerinin sürdüğü günlerde, İsmet İnönü ve heyetine Ermeni terör örgütlerince suikast düzenleneceği istihbaratı vardı. Suikast tehlikesi nedeniyle aracındaki Türk bayrağını kaldırmayı öneren Lozan polis müdürüne İnönü, “Bir İsmet Paşa ölür, yerine diğer biri gelir, misyona devam eder ve bu bayrak hiç inmez” halinde karşılık verdi.
Anlaşma 24 Temmuz’da imzalandı
24 Temmuz 1923’te Lozan Barış Antlaşması’nın ve buna ekli öbür evrakların imzalanmasıyla sona erdi. Andlaşma, 23 Ağustos 1923’te TBMM’de 14 red oya karşı 213 oyla kabul edildi ve onaylandı. Türkiye ile İtilaf Devletleri ve Yunanistan ortasındaki savaş durumu sona ermiş, Kurtuluş Savaşı ile kazanılan zafer belgelenmiş ve yasallaşmış oldu. Türk heyetinin direnişi sonunda kapitülasyonlar ve Sevr Antlaşması’nın dayattığı kaideler ortadan kaldırıldı. Kurulan yeni Türk devleti, İtilaf Devletleri tarafından tanındı.
Mustafa Kemal Atatürk, Lozan’ın ehemmiyetini; “Bu antlaşma, Türk ulusuna karşı yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşması ile tamamlandığı sanılmış büyük bir yok etme teşebbüsünün yıkılışını bildirir bir dokümandır. Osmanlı tarihinde gibisi görülmemiş siyasi bir zafer eseridir” kelamları ile özetledi.
Yorumlar kapalı.