DW’ye konuşan Prof. Dr. Daron Acemoğlu, “Erdoğan’ın seçimleri bu kadar basitçe kazanması benim için sürpriz oldu” dedi, Türk demokrasisi ve iktisadını bekleyen tehlikelere dikkat çekti.
Mehmet Şimşek‘in Türkiye iktisadında değerli bir rol üstlenmesinin çok düzgün olacağını, lakin bunun tek başına kâfi olamayacağını vurgulayan Acemoğlu, “Erdoğan hâlâ art planda iktisatla ilgili siyasetleri belirlerse, alışılmış ki o vakit güya Mehmet Şimşek daha çok vitrinde duruyormuş üzere bir durum olur” dedi. “Türk demokrasisinin ayakta kalacağı konusunda hâlâ umutluyum” diyen Acemoğlu, Erdoğan’ın inşa ettiği ve “emperyal başkanlık” olarak nitelendirdiği rejimin, Türkiye’de yol açtığı dönüşüme ait de dikkat alımlı değerlendirmelerde bulundu.
Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (MIT) öğretim üyesi Prof. Dr. Daron Acemoğlu’na yönelttiğimiz sorular ve karşılıkları şöyle:
DW: Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın iktidardaki birinci on yılına istikrarlı ekonomik büyüme damgasını vurdu. Hatta bu süreçte bir reformcu olarak nitelendirildi, övgü topladı. Bugün ise enflasyonun felç ettiği bir ekonomiyi yönetiyor ve hayli otoriter bir önder imajına sahip. Nasıl bu noktaya gelindi?
Daron Acemoğlu: Bu çok çetrefil bir soru. Erdoğan iktidara birinci geldiğinde zayıf bir pozisyondaydı, Türkiye’de 2000 ve 2001 yıllarında yaşanan ağır mali kriz nedeniyle aslında uygulanmış olan ıslahatları devralmıştı ve bunları külliyen ortadan kaldırarak yerine yeni bir şey koyacak durumda da değildi. Ve o periyot esasen Türk iktisadında ve kurumlarında çok sağlıklı ve yüksek verimlilik performansına sahip bir güzelleşme periyoduydu. Ancak bu çok sürmedi, 10 yıl değil, tahminen 5 beş yıl kadar, kısa bir periyottu. Lakin bence asıl yabancı basının Erdoğan sevdası daha uzun sürdü. Hatta bu sevda, Erdoğan iktidar üzerindeki denetimini düzgünden güzele artırdığında, partisi, Türk devleti ve iktisat bürokrasisinde kontrol sistemini inşa ettiğinde de sürdü, zira yabancı basın Müslüman bir demokrasi için rol model arayışındaydı. Lakin artık günümüzde bu sürecin son evresindeyiz. Artık daha otoriter bir şahsiyet olarak ortaya çıkmış durumda. Bilhassa medya, kısıtlamalar ve tehditler nedeniyle büsbütün çöktü, artık yürütmeyi denetleme imkanı çok sonlu. İcracı cumhurbaşkanlığını inşa etti, ya da buna çok ölçüde gücü liderin elinde toplayan emperyal başkanlık da, diyebiliriz. Muhalefet hâlâ bölünmüş ve etkisiz kalıyor, bu kısmen de Erdoğan’ın sebep olduğu, adil olmayan oyun alanından kaynaklanıyor. Fakat benim için tekrar de sürpriz oldu. Zira iktisat çok makus durumda, yıkıcı zelzele hakikaten yüzyılda bir görülen bir olaydı ve çok âlâ yönetilmedi, sarsıntıdan belli bölgelerin çok ağır formda etkilenmesinde yolsuzluk çok tesirliydi, bütün bunlara karşın seçimleri bu kadar kolay kazanabilmiş olması benim için açıkçası sürpriz oldu. Bugüne kadar kazanması en sıkıntı seçimi tekrar bir halde basitçe kazandı.
Seçimlerden sonra yaptığınız toplumsal medya paylaşımlarında, Türkiye’nin geleceğiyle ilgili kaygılarınızı paylaştınız. Bu kaygılarınızı biraz açar mısınız?
Ben aslında çok, çok, çok karamsar değilim. Yani Türkiye’de, insan hakları ve demokrasi esasen geriye gitti. Bu, son 10 sene içinde yaşadığımız bir süreç. Demokrasi zayıfladı, yargı kurumları bağımsızlıklarını neredeyse büsbütün kaybettiler ve basın çok büyük baskı altında. Neredeyse tüm televizyon ve gazeteler artık özgür bir biçimde haber ya da yorum yapamıyorlar… Bundan sonra ne olacak? Bu biraz parlamentoya bağlı olacak, biraz da öteki konjonktürel olaylara bağlı olacak. Demokrasinin bundan sonra daha da zayıflaması doğal ki mümkün, zira şu anki başkanlık sistemi gücü bir kişinin elinde çok ağırlaştırıyor. Lakin hâlâ Türkiye’deki demokratik sürecin büsbütün çökmemesi, parlamento içinde de olsa muhalefet bir halde devam edebilsin diye umutlu olmaya çalışıyorum. Bundan sonraki seçimde bakalım ne olacak? Örneğin lokal seçimlerde demokrasinin nasıl çalıştığını göreceğiz.
Türkiye’nin karşı karşıya bulunduğu en kıymetli sınamalar sizce ne?
Şu anda Türkiye’nin iki büyük tehditle karşı karşıya bulunduğunu söylemek mümkün. Birincisi demokrasi ile ilgili bunu biraz evvel konuştuk, ikincisi iktisat. İktisadın durumu bence hiç düzgün değil. Ve kimin seçimi kazandığından bağımsız olarak bu aslında sorun olacaktı. Yani Erdoğan seçildi iktisat daha makûs diyebilir miyiz? Belki… Lakin muhalefet gelseydi de iktisadın durumu bir anda iyileşmeyecekti ve hatta bence muhalefet de iktisadın bu baskısı altında, çok sıkıntı vakitlerden geçecekti. Şu anda Türkiye iktisadının hem yapısal sorunları hem de daha orta vadeli sıkıntıları var. Ve ikisi de çok önemli.
Bunları biraz açar mısınız?
Yapısal olarak Türkiye iktisadı kurumsal bozukluklardan dolayı, bir açıdan da demokrasinin zayıflığından dolayı, üretkenliğini arttıramıyor, verimliliğini arttıramıyor, teknolojiyi hoş kullanamıyor. Ve bu, son 15 sene içinde artık çok net olarak görebildiğimiz bir şey. İktisadın yeni kesimlere geçmesi, yatırım yapması, bunların hepsi çok yavaşladı. Birebir vakitte orta vadeli sorunlar de var…
Bunlar neler?
Bunlar cari açıkla ilgili, enflasyonla da ilgili lakin daha da derin olarak şirketlerin ve bankaların bilançolarının zayıflığı ile ilgili. Bu nedenden ötürü Türkiye’nin çok daha derin ıslahatlara muhtaçlığı var, yeni kaynaklara gereksinimi var. Sorunlar önemli gibime geliyor, bilhassa Türkiye gereğince ihracat yapamadığı ve gereğince dışarıdan yatırım alamadığı için sürekli Merkez Bankası’nın rezervlerini kullanmak zorunda kaldı. Bu rezervler bayağı azaldı. Tıpkı zamanda hükümet daima daha fazla harcamada bulunmaya başladı ve bu da bütçe dengesizliğini yarattı. Bunların hepsi gelecek 6 ay içinde bence daha da baş ağrısı yaratacak şeyler ve önemli ıslahatlara, önemli yeni kaynaklara gereksinim var ve bunların nereden geleceği belirli değil… Erdoğan hükümetinin büyük bir ıslahat paketini uygulayacağına inanmıyorum, tahminen yanılıyorum fakat hani büyük bir değişim yapacaklar gibime gelmiyor ve böylelikle bu sorunlar devam edecek ve bu Türkiye’nin potansiyelinin altında büyümesi, yüksek genç nüfusunun potansiyelini gerçekleştirmemesi manasına geliyor. Bu da bence çok maliyetli bir şey zaten…
Erdoğan Türk iktisadını eski İktisat Bakanı Mehmet Şimşek ile kurtarmak istiyor. Sizce Mehmet Şimşek Türk iktisadını kurtarabilir mi?
Birincisi, sayın Mehmet Şimşek çok yetenekli, bilgili, tecrübeli bir kişi. Onun Türkiye iktisadında değerli bir rol oynaması olağan ki Türkiye için çok âlâ olur. Ancak şayet Mehmet Şimşek gelir fakat Erdoğan hâlâ art planda iktisatla ilgili siyasetleri belirlerse, doğal ki o vakit güya Mehmet Şimşek daha çok vitrinde duruyormuş üzere bir durum olur. Şayet Mehmet Şimşek’e hakikaten yetki verilir ve onun ekonomiyi değiştirmesine müsaade verilirse, o vakit da soru şu: Ne kadar yetki verilecek? Neler yapabilir, örneğin IMF’ye gidebilir mi? Yoksa öteki yerden kaynak bulabilir mi? Bir öteki soru da yabancı sermayenin buna inanıp inanmayacağı. Tüm bunlar, alışılmış ki karşılıklarını bilemeyeceğimiz sorular. Şu anda Mehmet Şimşek ile Recep Tayyip Erdoğan ortasındaki diyalogları ben bilmiyorum alışılmış ki lakin yani Türkiye için şu anda kritik bir durumdayız. Mehmet Şimşek üzere onun kümesinde olan, onunla birlikte çalışan yetenekli bilgili insanların katkıda bulunması Türkiye iktisadı için yeterli olur lakin bunun tek başına Türkiye’yi, Türkiye iktisadını aniden daha sağlıklı bir çizgiye getireceğine inanmıyorum, çok daha fazla şeylere muhtaçlığımız var.
Yabancı yatırımcılar Türk iktisadına itimatlarını kaybetti, Türkiye’den ayrıldı. Erdoğan’ın yine inancı tesis edebilmesi, gidişatı aksine çevirmesi için ne gerekli?
Bence yabancı yatırımcılar Erdoğan konusunda nispeten affedici ve iyimserdi. Ayrıyeten Avrupa ve ABD’deki memleketler arası faiz oranları çok düşüktü, bu nedenle Türkiye’deki daha yüksek getirilere gitmek için bir nedenleri vardı. Bu durum değişti, münasebetiyle milletlerarası yatırımcılar artık çok daha seçici ve onları Türkiye’ye geri dönmeye ikna etmek daha da sıkıntı olacak. Bu imkansız değil, Türk iktisadının hâlâ güçlü temelleri var, ülkenin muazzam bir pozisyonu var, çok düzgün eğitimli insanları var. Münasebetiyle Türk iktisadı için parlak bir gelecek var lakin bunun gerçekleşmesi için çok farklı bir siyaset ortamının yaratılması, çok farklı bir kurumsal ortamın oluşturulması gerekiyor. Şu anda Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın bunu yapmakla ilgilendiğinden ya da yapsa bile tam manasıyla inandırıcı olacağından çok da emin değilim.
Öte yandan Türkiye, Rusya ile turizm üzere alanlarda ekonomik işbirliğini artırdı. Erdoğan, Putin ile birlikte Akkuyu nükleer santralinin açılışını yaptılar. Erdoğan, Rus gücüne olan bağımlılığını artırmak için şuurlu bir tercih yapmış üzere görünüyor. Rus gücüne olan bu fazlalaşan bağımlılık sizce Türkiye’nin stratejik yönelimi hakkında ne manaya geliyor?
Erdoğan son 10 yılda, fazlalaşan oranda otoriterleştikçe, Batı’dan uzaklaşmaya başladı. Bunun nedeni kısmen Batı basınından gelen tenkitler ve kısmen de onun hareket alanını kısıtlayan, yabancı hükümetlerden gelen baskılar. Hasebiyle ilkesel olarak Batı’ya, NATO’ya bağlı hissetmiyor. Ve ekonomik olarak gitgide köşeye sıkıştıkça, içeride Batı tersi milliyetçi hisleri körüklüyor. Şu anda hem Batı, hem Rusya ile transaksiyonel, al-ver bağı var. Erdoğan’ın Rusya’nın müttefiki olma taahhüdü yok. Bazen Rusya’nın çıkarlarına karşı tavır sergiliyor, hatta Ukrayna-Rusya savaşında bile her iki tarafı da ustalıkla yönetim ettiğini görüyoruz. Bence tüm bunlar, jeopolitik bağlamda görülmeli, Erdoğan her iki güç merkeziyle ilgilerini, transaksiyonel bir yaklaşımla yönetim edebileceğini düşünüyor. Ve onun önemli bir kaynak gereksinimi var. Bu nedenle Rus gücü, Rus turizmi ve Rusya ile daha yakın bağlar ona muazzam fırsatlar sağlıyor. Zira Batılı yabancı yatırımcılar, artık daha seçici ve daha az istekli. Münasebetiyle Rusya’nın parası ve bazen Körfez ülkelerinin parası onun gereksinimlerini karşıladı. Bence Erdoğan bu transaksiyonel yaklaşımını sürdürecek. Putin’in müttefiki olacağını sanmıyorum. Hem Rusya hem de Ukrayna ile çalışmaya devam edecek, zira bunun kendisinin ve Türkiye’nin çıkarına olduğunu düşünüyor. Fakat tıpkı vakitte, yeniden bunun kendi çıkarına olacağını düşünmesi halinde, ABD ile de yakınlaşma olacağı ihtimalini de dışlamıyorum.
Son bir soru: Erdoğan’ın Türkiye’nin global sahnedeki rolünü hem ekonomik hem de jeopolitik olarak ne ölçüde geri dönülmez bir formda değiştirdiğini düşünüyorsunuz?
Bu mükemmel bir soru ve ben bu sorunun karşılığını bilmiyorum. Türk kurumlarını temelden dönüştürdü, demokrasiyi zayıflattı lakin birebir vakitte daha evvelki, daha laik rejimler altında, seslerini duyuramadıklarını düşünen daha taşralı, dindar, muhafazakâr ve daha az eğitimli birtakım toplum kesitlerini güçlendirdi. Ülkedeki siyasi dinamikleri değiştirdi, aslında Türkiye’de askeri diktatörlükler ve laik hükümetler periyotlarında de çok zayıf olan medya özgürlüğünün daha da kısıtlanmasına yol açtı. Türkiye’deki güvenlik kurumlarında değişime yol açtı. Son 15 yılda yaratılan büyük zaafiyetler var lakin ben hâlâ Türk demokrasisinin ayakta kalacağı konusunda umutluyum. Önümüzdeki beş yılın ne manaya geleceğini hepimiz göreceğiz. Türkiye’nin memleketler arası alanda oynayacağı rol ise elbette demokratik yapısıyla irtibat. Bu birebir vakitte, aslında Erdoğan’ın kendisinin cesurca başlattığı lakin sona ermesinin akabinde takındığı daha milliyetçi duruşla da ilgili. Türkiye son 10 yılda daha milliyetçi bir ülke oldu ve bu dış siyasetini da etkileyecektir. Türkiye’de milliyetçilik duygusu ve yabancı güçlere, bilhassa de Batı’ya karşı duyulan kuşku endemik hale geldi. Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın yine seçilmesinde bununda tesirli olduğunu gördük. Tüm bunlar Türk dış siyasetini ve Türkiye’nin bölgedeki rolünü etkileyecektir. Ne ölçüde geri dönülmez sonuçlar doğuracağını ise bekleyip göreceğiz.
Yorumlar kapalı.